1) توجّه: زائران گرامی که به سفر حجّ تمتّع یا عمر مفرده مشرّف می‌شوند، قبل از هر چیز باید به عظمت و معنویّت این سفر روحانی، توجّه داشته باشند. توجّه به اینکه به چه سفری می‌روند و این سفر عرفانی چه برکات و فوائدی را می‌تواند برای آنان به همراه داشته باشد، ضروری است. «توجّه داشتن و غافل نبودن»، اوّلین گام در سیر و سلوک است. بدین ترتیب زائر خان خدا باید با هوشیاری و توجّه کامل، از فریضه انسان‌ساز حج، کمال بهره‌برداری را بنماید تا علاوه بر اینکه عبادت او مورد پذیرش حضرت حق واقع شود، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای نیز در سیر و سلوک داشته باشد.

2) تفکّر: سفر معنوی حج، فرصت بسیار مناسبی برای تفکّر است. تفکّر، در آموزه‌های دینی از اهمیّت والایی برخوردار است. خداوند تعالی، در آیات متعدّدی از قرآن کریم، فلسف? نزول قرآن را، تفکّر برمی‌شمارد. چنانکه در آیات متعدّدی، انسان را به سبب بی‌توجّهی و عدم تفکّر مؤاخذه می‌کند. هم چنانکه در آیات متعدّدی، تفکّر را ویژ? انسان‌های خردمند و خردپیشه می‌داند.

انسان باید با سلاح تفکّر به مبارزه با شیطان بپردازد. خصوصاً کسی‌ که به حج مشرّف می‌شود باید بیش از دیگران خود را به سلاح تفکّر مجهّز نماید. گاهی اوقات عدم تفکّر موجب‌ می‌شود‌ حج‌گزار از ناحی? عباداتی که انجام می‌دهد، فریب شیطان را بخورد. اساساً کسی که اهل تفکّر نباشد، نمی‌تواند توجّه و آگاهی پیدا کند و به ورط? غفلت‌ کشانده می‌شود. بنابراین زائر خان? خدا باید در شبانه‌ روز، ساعتی یا ساعاتی را به تفکّر اختصاص دهد و با خود بیندیشد که هدف از خلقت او چیست؟ برای چه در این دنیا آمده است؟ و به کجا خواهد رفت؟ باید در مورد حرکتی که به سوی خدا دارد فکر کند. به زاد و توشه‌ای که در این راه پرمشقّت لازم دارد، بیندیشد. در مورد اسرار و رازهای شگفت نهفته در فریض? انسان‌ساز حج تفکّر کند تا اعمالی که به جا می‌آورد علاوه بر صحت فقهی، از حقیقت و کمال معنوی نیز برخوردار شود و دارای صحّت اخلاقی نیز باشد و مقبول درگاه پروردگار متعال گردد.

3) محاسب? نفس: کسی که می‌خواهد به حج یا عمره مشرّف شود، باید قبل از سفر به محاسبه نفس بپردازد. یعنی از اعمال و احوال خود، بازرسی دقیقی به عمل آورد و بنگرد که آیا عباداتی نظیر نماز، روزه، خمس، صل? رحم و نیکی به دیگران و سایر عبادات را به نحو صحیح انجام داده است؟ آیا اموال و دارایی او حلال است؟ آیا دیگران به ویژه نزدیکان و وابستگان او از وی راضی هستند؟ و بدین صورت قبل از سفر به سوی خداوند متعال، متوجّه اعمال خویش گردد و ضمن محاسب? آن اعمال با خود بیندیشد که اگر به جای سفر حج، به عالم برزخ وارد می‌شد، وضع او چگونه بود؟

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُون ـ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، تقوای الهی پیشه کنید و هرکس باید بنگرد که برای فردا، چه عملی پیش فرستاده است. تقوای الهی پیشه کنید که خداوند به اعمال شما آگاه است.»(حشر / 18)

بنابر این آی? شریفه، هر انسانی باید بنگرد که آیا در محضر خداوند قادر می‌تواند پاسخگوی رفتار، گفتار و کردار خویش باشد؟ و سپس بر این اساس به اصلاح اعمال خود بپردازد و سعی کند خداوند متعال و بندگان خداوند را از خود راضی نموده و آنگاه آماد سفر حج یا عمره شود و به تعبیر زیبای امیرمؤمنان«سلام‌الله‌علیه»: «به‌حساب اعمال نفس‌خود رسیدگی کنید و از آن بخواهید که وظایف و مسئولیّت‌های خود را انجام دهد و از آنچه رفتنی و تمام‌شدنی است برای آنچه ماندنی و جاودان است بهره برگیرد، و پیش از آنکه برانگیخته شوید، توش? راه و سفر را بردارید و خود را آماده و مهیّا سازید.»(غررالحکم، 4779)

4) توبه: کسی که می‌خواهد عازم مکّه شود، نباید در نامه اعمال خود، هیچ گناهی را باقی گذارد. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی‌اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً‌ـ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به درگاه خداوند توبه کنید؛ توبه‌ای نصوح و خالصانه.»(تحریم / 8) اگر زائر خان? خدا قبلاً از شیطان و هواهای نفسانی پیروی کرده و مرتکب گناه شده است، قبل از تشرّف به حج شایسته است که از معاصی گذشته توبه نماید و در برابر رحمت خداوند رحمان و رحیم شرمسار و خجالت‌زده باشد. و مطمئن باشد که اگر واقعاً توبه نماید، خداوند گناهان او را می‌آمرزد و پروند سیاه و پر از گناه او را به پرونده‌ای روشن و درخشان - که صفحه اوّل آن مزیّن به توبه است - مبدّل می‌سازد: «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً ـ کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دهند، خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند و خداوند آمرزنده و مهربان است.»(فرقان / 70) و انجام حج یا عمره با چنین پروند? درخشانی بهتر و بیشتر مورد قبول خداوند واقع می‌شود، چراکه بنابر فرمود? رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» «نزد خداوند هیچ چیز محبوب‌تر از مرد یا زن توبه کننده نیست.»(بحارالانوار، ج 6، ص 21)

5) اجتناب از گناه: پس از آنکه زائر خان? خدا از گناهان گذشت? خود توبه کرد و مشرف به سفر حج یا عمره شد، باید مراقبت و مواظبت کامل از اعمال و رفتار خود داشته باشد. از هرگونه گناه و معصیتی اجتناب نماید و خداوند سبحان را ناظر بر اعمال خود ببیند. نکت? مهمی که باید توجّه داشت این است که اگر کسی متّقی شود و تقوا را در عمق جان خود رسوخ دهد، بنابر فرمایش قرآن کریم به مقام فرقان دست می‌یابد. یعنی حالتی در او به وجود می‌آید که ناخود آگاه بین حق و باطل تمیز می‌دهد و الهامات رحمانی را از وسوسه‌های شیطانی تشخیص می‌دهد و به این ترتیب می‌تواند وظیف? و مسئولیت «مراقبه» را به خوبی انجام دهد. چنین کسی وقتی در مراسم حج و عمره، لبیک می‌گوید، می‌تواند پاسخ دلنشین خداوند متعال را با گوش دل و جانِ خویش بشنود. بنابراین زائر خان? خدا باید متّقی شود و توجّه داشته باشد که گناه موجب سقوط و ظلمت است و این ظلمت، مانع رسیدن رحمت خداوند متعال به او می‌شود. از این‌رو باید از هم? گناهان مخصوصاً گناهانی نظیر سوء‌ظن، بد اخلاقی، غیبت، تهمت، استهزاء، سخن‌چینی، اهانت و... پرهیز کند و اگر خدای نخواسته گناهی برای او پیش آمد، فوراً به فکر جبران و تدارک آن باشد، یعنی از رحمت خداوند مأیوس نشود و مجدداً توبه نماید و با حفظ توب? خود مراقبت کند که در سراشیبی گناه واقع نشود. گناهّ متعدّد و گناه روی گناه و خصوصاً توجیه گناه، آدمی را سیاه‌بخت و حج و عمر? او و بلکه هم? اعمال او را ضایع خواهد کرد.

6) ذکر: دوام ذکر و استمرار ارتباط با خداوند متعال و قطع ارتباط با غیر خداوند، در این سفر معنوی از اهمیّت فراوانی برخوردار است. چرا که باعث می‌شود، انسان مورد توجّه خداوند واقع شود «فَاذْکُرُونی‏ أَذْکُرْکُم ـ‌ مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.»(بقره / 152) کسی که به حج یا عمره مشرّف می‌شود باید دنیا و تعلقات دنیوی و مادی مربوط به آن را رها کند و دائماً در حالت ذکر و به یاد خداوند سبحان باشد و او را تحمید و تسبیح نماید و به این وسیله، آمادگی و آرامش لازم برای درک معنویّت حج و عمره را به دست آورد و از اضطراب‌ها و تشویش‌های مادیّت و دنیاگرایی رهایی پیدا کند. نماز و دعا و تلاوت قرآن در ایجاد و استمرار این ارتباط و حالت ذکر، نقش برجسته‌ای دارد. بنابراین حج‌گزار نباید از خواندن نماز اوّل وقت و نماز شب و سایر نمازهای مستحب غافل شود. و نیز نباید از تلاوت قرآن غفلت نماید و دست کم در این سفر روحانی، یک دوره قرآن کریم را تلاوت و ختم نماید و در مفاهیم و در آیات شریفه، تا حدّی که برای او ممکن است دقت و تدبّر کند و چنانکه رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» فرموده‌اند: «عَلَیْکَ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ ذِکْرِ اللَّهِ کَثِیراً فَإِنَّهُ ذِکْرٌ لَکَ فِی السَّمَاءِ وَ نُورٌ لَکَ فِی الْأَرْض ـ بر تو باد به تلاوت قرآن و بسیاریِ ذکر و یاد خداوند؛ زیرا که آن در آسمان برای تو نام و آوازه خواهد بود و در زمین موجب نور و روشنایی برای تو خواهد شد.»(الخصال، ص 525)

البته نکت? مهم در مسأل? «ذکر»، توجّه به حقیقت ذکر است. رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» در این‌باره می‌فرمایند: «مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآنِ ـ هرکس خداوند را اطاعت و فرمانبرداری کند، به درستی که ذکر خدا کرده است، هرچند نماز خداوند و روزه گرفتن و قرآن خواندنش، اندک باشد.»(بحارالانوار، ج 77، ص 86) و باید توجّه داشته باشیم که روی‌گردانی از یاد و ذکر خداوند تعالی آثار و تبعات وحشتناک و شکننده‌ای دارد که مهم‌ترین آن، همنشینی و همراهی شیطان با انسان است: «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرین ـ هرکس از یاد خداوند رحمان، روی گرداند، شیطانی را بر او می‌گماریم تا همدم و همراه او باشد.»(زخرف / 36)

7) دعا:دعا، مغز عبادات و خواست? و محبوبِ الهی و بهترین عبادت و کلید رستگاری و چراغ تاریکی و سلاح مؤمن و قائم? دین و به تعبیر بلند قرآن کریم، وسیل? جلب توجّه خداوند تعالی است: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْلا دُعاؤُکُم...ـ  بگو اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به‌ شما نمی‌کند.»(فرقان / 77) و حتّی امام باقر«سلام‌الله‌علیه» در پاسخ به این سؤال که زیاد تلاوت قرآن کردن بهتر است یا زیاد دعا کردن؟ با استناد به همین آی? شریفه فرمودند: دعا کردن.(بحارالانوار، ج 93، ص 299) بهترین دعاها که باید در مواقع استجابت دعا به آن اهمیّت داده شود، دعا برای ظهور و فرج حضرت ولی‌عصر«ارواحنافداه» است که استجابت هم? دعاهای دیگر را نیز در بردارد و بعد از آن می‌توان به دعا برای عافیت، حسن عاقبت، کسب تقوا، رفع صفات رذیله و تقرّب إلی‌الله به عنوان بهترین دعاها اشاره نمود. همچنین زائران گرامی باید دعا برای دیگران را مقدم بر دعای برای خود بدانند و برای رفع گرفتاری‌ها و رنج‌های شخصی و اجتماعی مؤمنان دعا نمایند. امام صادق «سلام‌الله‌علیه» نقل فرموده‌اند که حضرت زهرای اطهر«سلام‌الله‌علیها» هرگاه به دعا بر می‌خاست، برای مردان و زنان مؤمن دعا می‌کردند و برای خودشان دعا نمی‌فرمود. در این‌باره از آن حضرت سؤال شد حضرت زهرا«سلام‌الله‌علیها» فرمودند: اوّل همسایه سپس خانه.(بحارالانوار، ج 93، ص 388)

8) توسّل: توسّل به عترت طاهره«سلام‌الله‌علیهم»وسیل? ارتباط با خداوند است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَة...‌‌ـ ای‌ کسانی‌که ایمان آورده‌اید! تقوای الهی پیشه کنید و برای تقرّب و نزدیکی به او، وسیله و واسطه بجویید.»(مائده / 35) و رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» هم فرموده‌اند: «امامان و رهبران این امّت از نسل حسین ‌بن ‌علی «سلام‌الله‌علیه» هستند. هرکه آنان را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هرکه آنان را نافرمانی کند، خداوند را سرپیچی کرده است. آنان دستگیر? محکم‌اند و آنان وسیل? تقرّب و نزدیکی به خداوند عزوجل هستند»(عیون اخبارالرّضا«سلام‌الله‌علیه»، ج 2، ص52) بنابراین باید با توسّل و به واسط? اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» به درگاه خداوند رفت. توسّل به آن ذوات مقدّس در استجابت دعا و استغفار و قبولی حج و عمره تأثیر فراوانی دارد. و از برترین توسّلات، دعا و استغفار در مراقد و مزارات مطهّر آنان است که در حقیقت دعا و استغفار در محضر آن‌ها است. از این رو به زائران محترم توصیه می‌شود خصوصاً زمانی که در مدین? منوّره به سر می‌برند، از توسّل به حضرات معصومین«سلام‌الله‌علیهم» غفلت ننمایند.

9) اخلاص: حجّ و عمره باید تنها و تنها، برای رضای خداوند متعال به جا آورده شود و هیچ رنگی جُز رنگ خدا که بهترین رنگ‌هاست نداشته باشد.  کسی که به مکّه می‌رود باید ناخالصی‌ها را از نیّت و قصد خود پاک کند و حج یا عمر? خود را فقط برای اطاعت فرمان الهی انجام دهد. چرا که اگر غیر از این باشد، به تعبیر رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» مورد قبول خداوند واقع نخواهد شد: «إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً لِأَنَّهُ لَا یَقْبَلُ مِنْ عِبَادِهِ الْأَعْمَالَ إِلَّا مَا کَانَ خَالِصا ـ هرگاه عملی را انجام دادی، آن را تنها برای خداوند انجام ده، زیرا او تنها، اعمالِ خالص بندگانش را می‌پذیرد.»(بحارالانوار، ج77، ص103)

اگر حج یا عمر? کسی جنب? تفریحی پیدا کند یا برای به دست آوردن عنوان و شهرت یا برای تجارت و استراحت و مانند این‌ها باشد، یا تکرار آن از شأن او بالاتر باشد، حقیقتِ عبادیِ خود را از دست می‌دهد و به ظاهری بدون مغر و قالبی پوچ تبدیل می‌گردد و به این ترتیب نابود می‌گردد و به تعبیر امیرمؤمنان«سلام‌الله‌علیه»: «ضَاع مَن کَان لَه مَقصَد غیرالله ـ هرکس مقصد و هدفی غیر از خداوند داشته باشد، ضایع و تلف و نابود می‌شود.»(غررالحکم، 5907)

بنابراین شایسته است مؤمنین به‌جای حجِّ استحبابی متعدّد یا عمره‌های مکرّر، از همنوعان به ویژه بستگان و نزدیکان خویش دستگیری کنند و آنان را در مشکلات و رنج‌هایشان یاری نمایند.

10) اغتنام فرصت: شایسته است زائران گرامی در این مدت کوتاه، فرصت‌ها را غنیمت دانسته و از دست ندهند و نسبت به حضور همراه با توجّه و ادب در حرم‌های شریفه و انجام اعمال و مستحبات مکّ? مکرّمه و مدین? منوّره و احیاء و شب زنده‌داری در ایّام حج و عمره غفلت نورزند و وقت خود را به بطالت نگذرانند و به جای حضور بیش از اندازه در بازار و محلّ اقامت و مکان‌های دیگر، به عبادت در حرمین مشغول باشند. و از برکات معنوی آن دو مسجد شریف بهره بگیرند و فرصت کوتاه و زودگذر این سفر معنوی را غنیمت بشمارند و از آن به خوبی بهره‌برداری نمایند. امیرمؤمنان«سلام‌الله‌علیه» می‌فرمایند: «إنْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ فَإِنَّهَا تَمُرُّ مَرَّ السَّحَاب ـ فرصت‌های خوب را دریابید، زیرا فرصت‌ها همچون ابر می‌گذرند.»(غررالحکم، 2501)

11) حضور قلب: زائر مکه و مدینه، باید بیش از هر زمان دیگر، در استمرار و افزایش حضور قلب خود، سعی نماید و توجّه داشته باشد که در محضر خداوند تعالی و معصومین«سلام‌الله‌علیهم» است و گفتار و کردار و افکار و نیّات او در محضر آن بزرگواران می‌باشد و از این جهت باید با دلی پاک، ضمیری خالص و با آمادگی کامل به دو حرم شریف و قبرستان بقیع وارد شود و ادب حضور را مراعات نماید و بداند که خداوند متعال فرموده است: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون‏... ـ و بگو عمل کنید! خداوند و رسول او و مؤمنان(که اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» هستند،) اعمال شما را می‌بینند.»(توبه / 105) لذا با حضور قلبِ هرچه بیشتر از فیض آن اماکن مقدّس برای سلوک معنوی خود بهره گیرد. چنانکه در زیارت جامع? کبیره خطاب به آن بزرگواران می‌گوییم: «بِکُمْ یُسْلَکُ إِلی الرِّضْوَان» و در دعای ندبه می‌خوانیم: «فَکَانُوا هُمُ السَّبِیلَ إِلَیْکَ وَ الْمَسْلَکَ إِلَی رِضْوَانِکَ»، از آن ذوات مقدّس برای سیر و سلوک و کمک و مساعدت بطلبد.

12) حُسن خُلق:زائران خان? خدا باید از نظر اخلاقی، نمونه و اسوه باشند و در عمل، موجب اعتلای آبروی اسلام و مسلمانان و تشیّع و نیز مای? زینت و فخر ائمّ? طاهرین«سلام‌الله‌علیهم» باشند. امام صادق«سلام‌الله‌علیه» خطاب به شیعیان می‌فرمایند: «ای جماعت شیعه! مای? آبروی ما باشید نه باعث بدنامی ما. با مردم به زیبایی و خوبی، سخن بگویید. زبان‌هایتان را حفظ و مواظبت کنید و آن‌ها را از بیهوده‌گویی و سخنان زشت، باز دارید.» (الامالی صدوق، ص327) بنابراین لازم است زائرین گرامی به حکم آی? مبارک? «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَة...»(حجرات / 10) با یکدیگر رفتاری همراه با گذشت و بردباری، ایثار و فداکاری، حُسن خلق و مهربانی داشته باشند و عطوفت و مهرورزی و محبّت در میان آنان حکمفرما باشد. و بدانند که به فرمود? امام حسن عسکری«سلام‌الله‌علیه»: «شِیعَةُ عَلِیٍّ«سلام‌الله‌علیه» هُمُ الَّذِینَ یَقْتَدُونَ بِعَلِیٍّ«سلام‌الله‌علیه» فِی ‌إِکْرَامِ إِخْوَانِهِمُ الْمُؤْمِنِین ـ شیعیان علی«سلام‌الله‌علیه»، آنانند که در اکرام و احسان و گرامی‌داشت برادران مؤمن خویش به علی«سلام‌الله‌علیه» اقتدا می‌کنند.» (بحارالانوار، ج 68، ص 162) و در حقیقت همانگونه که خداوند تعالی همیشه به بندگان خویش نیکی و خوبی می‌کند، آنان نیز به همدیگر نیکی و خوبی می‌نمایند و به دنبال فسادانگیزی و شرّ و بدی نیستند چرا که خداوند مفسده انگیزان را دوست نمی‌دارد: «وَ‌ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لاتَبْغِ الْفَسادَ‌‌ فِی الأَرْضِ إِنَّ‌‌ اللَّهَ‌‌ لایُحِبُّ الْمُفْسِدین» (قصص/77)

مطالب از حضرت آیت الله مظاهری مد ظله